Γεώργιος Παπανικολάου (1883 - 1962)

Ο Γεώργιος Παπανικολάου έμεινε στην ιστορία ως ένας από τους σημαντικότερους ερευνητές της ιατρικής επιστήμης του 20ου αιώνα. Η φήμη του οφείλεται εν πολλοίς στην ανακάλυψη της σημασίας της εξέτασης του κολπικού επιχρίσματος για τη διάγνωση του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας. Η επιστημονική του προσφορά όμως υπήρξε πολύπλευρη και θεμελιώδης. Δίκαια θεωρείται ο πατέρας ενός ολόκληρου κλάδου της ιατρικής: του κλάδου της αποφολιδωτικής κυτταρολογίας.

Ποιος ήταν όμως ο Γεώργιος Παπανικολάου; Ποια ήταν η διαδρομή του βίου του; Ποια ήταν η προσωπικότητά του, ποια τα ενδιαφέροντά του, ποια τα ιδιαίτερα χαρίσματά του; Τι τον ξεχώρισε και τον οδήγησε να μεγαλουργήσει;

Παιδικά και Νεανικά χρόνια

Ο Γεώργιος Παπανικολάου γεννήθηκε στις 13 Μαΐου 1883 στην Κύμη Ευβοίας. Ήταν το τρίτο παιδί του Νικόλαου Παπανικολάου και της Μαρίας Κριτσούτα. Και οι δυο γονείς του ήταν ιδιαίτεροι άνθρωποι. Ο πατέρας του, ιατρός που είχε σπουδάσει και φιλοσοφία, διατέλεσε βουλευτής και δήμαρχος Κύμης, ενώ υπήρξε και φίλος του Χαρίλαου Τρικούπη. Στήριξε γενναιόδωρα τον γιο του στις ανορθόδοξες επιλογές της νιότης του. Η μητέρα του χαρακτηριζόταν από μια έμφυτη καλοσύνη και ασυνήθιστη για την εποχή πνευματική καλλιέργεια, ενώ τη διέκρινε και μια ανθρώπινη ζεστασιά που την έκανε αξιαγάπητη στην Κύμη.

Η παιδική ηλικία του Παπανικολάου υπήρξε ευτυχισμένη. Το οικογενειακό περιβάλλον ήταν ειρηνικό, οι σχέσεις με τους γονείς και τα αδέρφια θερμές, χωρίς να είναι ασφυκτικές. Σε μεγάλη ηλικία γράφει: «Είναι διαρκής η ανάμνησις της παιδικής και νεανικής μου ζωής μέσα στο ζεστό πατρικό μας σπίτι». Στο πλαίσιο αυτό φάνηκαν από
νωρίς τα ιδιαίτερα πνευματικά του χαρίσματα. Οι γονείς του, διαπιστώνοντας τα εξαιρετικά του προσόντα, τον έστειλαν σε ηλικία 11 ετών στην Αθήνα για να φοιτήσει στο γυμνάσιο και στη συνέχεια στο πανεπιστήμιο.

Το 1898, σε ηλικία 15 ετών, εισήλθε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στα χρόνια των σπουδών διαμορφώθηκε προοδευτικά η ιδιαίτερη προσωπικότητά του. Δεν περιορίστηκε στην ιατρική. Είχε βαθύ ενδιαφέρον για την ευρύτερη επιστήμη, τη φιλοσοφία, τις τέχνες, την πολιτική, την ευρωπαϊκή διανόηση γενικότερα, αλλά και την ελληνική γλώσσα ειδικότερα (υπήρξε ένθερμος δημοτικιστής), ενώ διέθετε και μιαν αγάπη για τη φύση, που μαρτυρούσε καρδιά γνήσιου τέκνου του Ρομαντισμού. Το μεγάλο πάθος του όμως σε αυτή τη νεανική ηλικία, που τον ακολούθησε και σε όλη τη ζωή του, ήταν η μουσική. Μελέτησε βιολί για 8 χρόνια, και καθ’όλη τη διάρκεια του βίου του άκουγε με πάθος κλασική μουσική, ιδιαίτερα δε μουσική δωματίου, κάτι που φανερώνει βαθύτερη γνώση και κατανόηση του κόσμου της μουσικής. Την περίοδο αυτή γράφει στον πατέρα του: «Το βιολί μου άνοιξε έναν κόσμο που ούτε τον φανταζόμουν πρωτύτερα. Αυτό μου διόρθωσε την ψυχή μου, μου έδωσε τη δύναμη να υποφέρω την απελπιστική απομόνωση και μου ανασήκωσε κάποια ιδανικά».

Το 1904, μόλις σε ηλικία 21 ετών, έλαβε το πτυχίο ιατρικής με άριστα. Στη συνέχεια εκπλήρωσε τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις υπηρετώντας ως ανθυπίατρος για 2 χρόνια. Την περίοδο αυτή τον βασάνιζαν έντονες υπαρξιακές ανησυχίες. Προσπαθούσε συνειδητά να βρει τον δρόμο του. Διαισθανόταν ότι η πιο προφανής λύση, να επιστρέψει στην Κύμη και να εξασκήσει το ιατρικό επάγγελμα ή να γίνει στρατιωτικός ιατρός, θα ήταν γι’ αυτόν μια προσωπική ήττα. Γράφει: «Επάγγελμα να εξασκήσω μου είναι αδύνατον, προτιμάω να σκοτωθώ… δεν μπορώ παρά να επιδοθώ στη φιλοσοφία», και αλλού: «Δε θέλω να γίνω στρατιωτικός ιατρός. Όχι! Θέλω να μείνω ελεύθερος». Βαθύτερή του ανάγκη ήταν να εντρυφήσει ουσιαστικότερα στη φιλοσοφία και την επιστήμη, μετοικώντας στη δυτική Ευρώπη. Ο πατέρας του έδειξε κατανόηση και τον βοήθησε να μεταβεί στη Γερμανία.

Οι Σπουδές, η Έρευνα και οι Διακρίσεις


Το 1907 μετέβη στη Γερμανία όπου παρακολούθησε μαθήματα βιολογίας υπό τους καθηγητές Χαίκελ και Βάισμαν. Στη συνέχεια γράφτηκε στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου όπου και άρχισε τις βιολογικές έρευνες επί του «καθορισμού του φύλου» στα οστρακόδερμα υπό τον καθηγητή Ρίχαρντ Έρτβιχ. Μετά την ανακήρυξή του σε διδάκτορα του Πανεπιστημίου επέστρεψε στην Αθήνα το 1910 όπου και νυμφεύθηκε την Ανδρομάχη Μαυρογένη και στη συνέχεια μετέβη στο Μονακό όπου και εργάσθηκε στο ωκεανογραφικό ινστιτούτο του Πριγκιπάτου συμμετέχοντας στην ομάδα ωκεανογραφικής εξερεύνησης του Πρίγκιπα του Μονακό (1911).

Επανερχόμενος στην Ελλάδα συμμετείχε των Βαλκανικών πολέμων και το 1913 αναχώρησε για τις ΗΠΑ όπου και εργάσθηκε ως βοηθός στο κλάδο της ανατομίας στο Πανεπιστήμιο Κορνέλ. Ακολούθως εκλέχθηκε υφηγητής, έκτακτος καθηγητής και τέλος τακτικός καθηγητής της ανατομίας και ιστολογίας της ιατρικής σχολής του Πανεπιστημίου αυτού.
Μετά από μακρές έρευνες επί της εκφυλιστικής κληρονομικής επίδρασης του οινοπνεύματος σε ινδικά χοιρίδια ο Παπανικολάου στράφηκε σε προβλήματα αναπαραγωγής σχετιζόμενα με τη λειτουργία των γεννητικών οργάνων, τον καθορισμό του φύλου, τη λειτουργία των ενδοκρινών αδένων, καθώς και των φυλετικών ορμονών.

Το 1923 εφάρμοσε τη μέθοδό του σε γυναίκες προς μελέτη των φυσιολογικών γεννητικών λειτουργιών και στη συνέχεια για τη διάγνωση του καρκίνου της μήτρας. Η πρώτη του ανακοίνωση επί της χρησιμοποίησης της κυτταρολογικής μεθόδου προς διάγνωση του καρκίνου της μήτρας το 1928 έγινε δεκτή με πολύ σκεπτικισμό καθόσον η κρατούσα τότε γνώμη για τέτοιου είδους έρευνα και εφαρμογή επί αποφολιδουμένων κυττάρων ήταν πρακτικά αδύνατη. Τέτοια διάγνωση θεωρούνταν δυνατή, μέχρι την εποχή εκείνη, μόνο με την τομή του πάσχοντος οργάνου.

Οι έρευνες το Παπανικολάου επεκτάθηκαν στη συνέχεια στις κυτταρολογικές αλλοιώσεις στο καρκίνο του αυχένα. της μήτρας και του ενδομητρίου των οποίων τα πορίσματα δημοσίευσε το 1943 από κοινού μετά του καθηγητή γυναικολογίας Έρμπερτ Τράουστ σε ειδική μονογραφία υπό τον τίτλο «Διάγνωσις του καρκίνου της μήτρας μέσω των κολπικών επιχρισμάτων» (Diagnosis of Uterine Cancer by the Vaginal Smear). Η δημοσίευση της εργασίας αυτής ήταν επόμενο να κεντρίσει το παγκόσμιο ιατρικό ενδιαφέρον και να προκαλέσει την άμεση δοκιμαστική χρησιμοποίηση της μεθόδου σε διάφορα νοσοκομεία. Το 1944 έγινε η πρώτη εφαρμογή επί του ουροποιητικού συστήματος και στη συνέχεια επί του πεπτικού και άλλων συστημάτων του οργανισμού.

Ο Παπανικολάου με τις εργασίες του αυτές έγινε ο θεμελιωτής νέου επιστημονικού κλάδου της «αποφολιδωτικής κυτταρολογίας» βασιζόμενη ακριβώς στη μελέτη των αποφιλιδουμένων κυττάρων του οργανισμού στις διάφορες κοιλότητες αυτού. Η μέθοδος αυτή που έλαβε προς τιμή του την ονομασία «Μέθοδος Παπανικολάου» ή «Τεστ Παπανικολάου» και κατά συγκοπή «Τέστ Παπ» άνοιξε ευρείς νέους ορίζοντες στην ιατρική έρευνα στη γενετήσια φυσιολογία και ενδοκρινολογία ειδικότερα για τον καρκίνο. Οι δημοσιευμένες εργασίες του Παπανικολάου υπερβαίνουν τις εκατό ενώ τρεις αποτελούν ειδικές μονογραφίες.

Το 1954, ο Παπανικολάου δημοσίευσε το μνημειώδες έργο «Άτλαντας της Αποφολιδωτικής Κυτταρολογίας» (Atlas of Exfoliative Cytology), εδραιώνοντας και επίσημα πια τη νέα ιατρική πρακτική και ειδικότητα που ουσιαστικά ανέπτυξε από το μηδέν.

Ο Παπανικολάου τιμήθηκε με πλείστες διακρίσεις μεταξύ των οποίων είναι το μετάλλιο Τιμής της Αμερικανικής Εταιρίας Καρκινολογίας το 1952.

Εκατοντάδες χιλιάδες, ίσως και εκατομμύρια γυναικών επιβίωσαν τα τελευταία 50 χρόνια χάρη στο Τεστ Παπ. Οι γυναίκες αυτές, αλλά και όσοι τις αγάπησαν και τις αγαπούν, οφείλουν απέραντη ευγνωμοσύνη στον άνθρωπο που ανακάλυψε και ανέπτυξε αυτό το πρωτοποριακό τεστ: τον μεγάλο Έλληνα ιατρό, Γεώργιο Παπανικολάου.

Τι είναι ο καρκίνος του τραχήλου της μήτρας;

Ο καρκίνος του τραχήλου της μήτρας είναι μια κακοήθης νεοπλασία που αναπτύσσεται στο κατώτερο τμήμα της μήτρας (δηλαδή στον τράχηλο). Ο τράχηλος είναι εύκολα ορατός από το γυναικολόγο αφού το μεγαλύτερο μέρος του βρίσκεται μέσα στον κόλπο της γυναίκας. Επομένως, ο τράχηλος της μήτρας είναι ίσως το μοναδικό όργανο του σώματος που μπορεί πολύ εύκολα να εξετασθεί υπό άμεση όραση από τον ιατρό. Ο καρκίνος του τραχήλου της μήτρας μπορεί πλέον εύκολα να προληφθεί μέσω του τεστ Παπανικολάου (Pap smear).

Τι προκαλεί τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας;

Το σημαντικότερο αίτιο είναι η λοίμωξη από τον ιό των ανθρώπινων θηλωμάτων (HPV-human papilloma virus). Υπάρχουν περισσότεροι από 100 ορότυποι του ιού HPV. Οι ορότυποι 16 και 18 προκαλούν το 70% των καρκίνων του τραχήλου της μήτρας. Για την αντιμετώπιση αυτών των οροτύπων έχουν σχεδιαστεί δύο νέα εμβόλια το Gardasil και το Cervarix.

Πως γίνεται το τεστ Παπανικολάου;

Η γυναίκα ξαπλώνει σε γυναικολογική θέση και ο γυναικολόγος με τη βοήθεια ενός κολποδιαστολέα εξετάζει μακροσκοπικά τον τράχηλο της μήτρας. Μετά με έναν στυλεό και με ένα βουρτσάκι παίρνει δείγμα κυττάρων από την επιφάνεια του τραχήλου της μήτρας. Το δείγμα αυτό μονιμοποιείται και μεταφέρεται στο κυτταρολογικό εργαστήριο, όπου και γίνεται η μικροσκοπική εξέταση από κυτταρολόγους.





Πονάει η εξέταση;

Οχι, το τεστ Παπανικολάου είναι ανώδυνο. Μετά την εξέταση μπορεί να υπάρχει μικρή αιμόρροια που προέρχεται από το σημείο λήψης του δείγματος.

Τι δείχνει το τεστ Παπανικολάου;

Το τεστ Παπανικολάου είναι μια απλή εξέταση που αντικατοπτρίζει την κατάσταση στην οποία βρίσκονται τα επιθηλιακά κύτταρα του τραχήλου της μήτρας. Αν τα κύτταρα έχουν αλλοιώσεις ύποπτες για νεοπλασία, τότε αναλόγως του βαθμού και της σοβαρότητας η γυναίκα παραπέμπεται σε επέμβαση κολποσκόπησης και βιοψίας του τραχήλου.

Κάθε πότε πρέπει να γίνεται το τεστ Παπανικολάου;

Κάθε γυναίκα άνω των 18 ετών που είναι σεξουαλικώς ενεργή θα πρέπει να υποβάλλεται σε γυναικολογική εξέταση και τεστ Παπανικολάου τουλάχιστον 1 φορά το χρόνο.

Ποιες γυναίκες πρέπει να υποβάλλονται στο τεστ Παπανικολάου;

Όλες οι γυναίκες μεγαλύτερες των 18 ετών, εφόσον είναι ή ήταν σεξουαλικά ενεργές.

Πότε είναι η καλύτερη ημέρα για να πάω στο γυναικολόγο για τεστ Παπανικολάου και για τσεκ-απ;

Η καλύτερη ημέρα είναι 1 εβδομάδα μετά το τέλος της περιόδου. Τότε τα γεννητικά σου όργανα έχουν ηρεμήσει από τη ροή της περιόδου και η μήτρα είναι έτοιμη για το τεστ Παπανικολάου.

Πως πρέπει να προετοιμαστώ για το τεστ;

Δεν πρέπει να έρθεις σε ερωτική επαφή για ένα 24ωρο πριν την εξέταση, όπως επίσης δεν θα πρέπει να βάλεις ενδοκολπικές αλοιφές για το ίδιο διάστημα.

Έχουν κάποια σχέση τα κονδυλώματα με τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας;

Όχι άμεσα. Τα κονδυλώματα προκαλούνται επίσης από τον ιό HPV αλλά από διαφορετικούς ορότυπους. Το 90% των κονδυλωμάτων προκαλούνται από τους ορότυπους 6 και 11. Τα κονδυλώματα δεν είναι καρκίνος, ούτε εξελίσσονται σε καρκίνο. Ωστόσο μια γυναίκα που έχει κονδυλώματα είναι αρκετά πιθανόν να έχει μολυνθεί και από τους ορότυπους του HPV που έχουν ενοχοποιηθεί για τον καρκίνο του τραχήλου.

Ο Πλάτων είχε αριστοκρατική καταγωγή από την μεριά της μητέρας του και ονομαζόταν αρχικά Αριστοκλής, έμεινε όμως στην Ιστορία γνωστός με το προσωνύμιο Πλάτων. Σε νεαρή ηλικία είχε νικήσει σε αγώνες των Ισθμίων και πιθανόν είχε αποκτήσει το προσωνύμιο «Πλάτων» από το πλατύ στέρνο που διέθετε ως αθλητής. Στις βιογραφίες της ύστερης αρχαιότητας (Ολύμπιος Λαέρτιος κ.ά.) γίνεται αντιληπτή η προσπάθεια να περιγραφεί ο Πλάτων ως «θεϊκός άνθρωπος». Ο μετέπειτα φιλόσοφος έγραφε αρχικά τραγωδίες και δράματα. Οι βιογράφοι του Πλάτωνα αναφέρουν ότι η συνάντησή του με το Σωκράτη άλλαξε τόσο πολύ τη ζωή του μαθητή, ώστε αυτός έκαψε τα πρώτα έργα του.
Μετά την εκτέλεση του Σωκράτη (399) κατέφυγε ο Πλάτων φοβισμένος για λίγο καιρό στα Μέγαρα, κοντά στο συμμαθητή του Ευκλείδη (συνωνόματο του Μαθηματικού). Ύστερα γύρισε στην Αθήνα, όπου για 10 χρόνια ασχολήθηκε με τη συγγραφή φιλοσοφικών έργων, τα οποία φέρουν τη σφραγίδα της σωκρατικής φιλοσοφίας. Στη συνέχεια ταξίδεψε ο Πλάτων στην Αίγυπτο και στην Κυρήνη, όπου σχετίστηκε με το μαθηματικό Θεόδωρο και στη συνέχεια στον Τάραντα της Ιταλίας, όπου γνώρισε τη διδασκαλία μαθητών του Πυθαγόρα, από τη φιλοσοφική σκέψη των οποίων επηρεάστηκε αποφασιστικά. Στην Αυλή του βασιλιά των Συρακουσών
Διονυσίου Α΄ γνώρισε ο Πλάτων το βασιλικό γυναικάδελφο Δίωνα, με τον οποίο συνδέθηκε φιλικά. Η φιλία αυτή προκάλεσε όμως τις υποψίες του βασιλιά για εξυφαινόμενη συνωμοσία, γι' αυτό εκδιώχτηκε ο επισκέπτης από τη Σικελία.

Στην Αίγινα κινδύνεψε ο Πλάτων να πουληθεί ως δούλος αλλά τον διέσωσε ο Κυρηναίος φίλος του Αννίκερης. Μετά την επιστροφή του στην Αθήνα ίδρυσε στο άλσος του ήρωα Ακάδημου τη λεγόμενη «Ακαδημία Πλάτωνος», από την οποία ο σημαντικότερος μαθητής που ξεπήδησε ήταν ο Αριστοτέλης και είχε ως στόχο να εκπαιδεύσει «φιλοσόφους πολιτικούς», οι οποίοι θα είχαν τα κατάλληλα εφόδια για να κυβερνήσουν, σύμφωνα με την πολιτική θεωρία του Πλάτωνα. Αυτή η σχολή λειτούργησε για περισσότερα από 900 χρόνια, μέχρι που την κατάργησε ο Ιουστινιανός το 529, επειδή ο ανερχόμενος νεοπλατωνισμός απειλούσε τη χριστιανική διδασκαλία..

Ο Πλάτων επισκέφτηκε για τρίτη φορά την αυλή των Συρακουσών το 361, με σκοπό να συμφιλιώσει το Δίωνα με το Διονύσιο. Αυτή τη φορά κινδύνεψε και η ζωή του. Τον έσωσε η επέμβαση του πυθαγόρειου Αρχύτα. Ο Δίωνας δολοφονήθηκε το 353 κι έτσι ο Πλάτων έχασε κάθε ελπίδα για την αποδοχή και εφαρμογή των πολιτικών του ιδεών σε μια πόλη.

Το εκτενές έργο του Πλάτωνα που έχει διασωθεί δεν είναι, εκτός από λίγες εξαιρέσεις, μία συστηματική πραγματεία. Είναι γραμμένο σε διαλόγους, οι οποίοι μέσα από εκτεταμένη χρήση μύθων που εξυπηρετούν το σχολιασμό και την επεξήγηση, γίνονται κατανοητοί όχι μόνο από τους φιλοσόφους αλλά και από τον απλό λαό. Η πλατωνική φιλοσοφία είναι ιδεοκρατική. Εισάγει δηλαδή τη θεωρία των ιδεών, οι οποίες κατά τον Πλάτωνα είναι οι γενικοί και αιώνιοι τύποι των πραγμάτων, οι ουσίες που γίνονται αντιληπτές μόνο με το λογικό και όχι με την αίσθηση. Τα αισθητά τα θεωρεί είδωλα των ιδεών. Έτσι ο Πλάτων αναγνωρίζει δύο κόσμους, τον αισθητό, ο οποίος διαρκώς μεταβάλλεται και βρίσκεται σε ασταμάτητη ροή, κατά τον Ηράκλειτο, και το νοητό κόσμο, τον αναλλοίωτο, δηλαδή τις ιδέες, οι οποίες υπάρχουν σε τόπο επουράνιο. Αυτές είναι τα αρχέτυπα αυτού του ορατού κόσμου, τα αιώνια πρότυπα και παραδείγματα.

Στην ψυχή διακρίνει ο Πλάτων τρία μέρη, το λογιστικό, το θυμοειδές και το επιθυμητικό. Γι' αυτό και αναγνωρίζει τρεις αρετές, τη σοφία, την ανδρεία και τη σωφροσύνη, η καθεμία από τις οποίες αντιστοιχεί και σε ένα από τα τρία μέρη της ψυχής. Τις τρεις αυτές αρετές της ψυχής τις παραλληλίζει ο Πλάτων με τις τρεις χορδές της λύρας, την υπάτη, τη μέση και τη νήτη. Αλλά οι τρεις αυτές αρετές πρέπει να αναπτύσσονται αρμονικά, ώστε το λογιστικό ως θείο να κυβερνά, το θυμοειδές να υπακούει σ' αυτό ως βοηθός, και τα δύο μαζί να διευθύνουν το επιθυμητικό, για να μην επιχειρεί να άρχει αυτό, αφού είναι το πιο άπληστο και το κατώτερο μέρος της ψυχής. Από την αρμονική ανάπτυξη των τριών αρετών αποτελείται η δικαιοσύνη, η οποία είναι αρμονία των τριών άλλων αρετών.

Επειδή και η πόλη αποτελεί μία μεγέθυνση του ανθρώπου, διακρίνει ο Πλάτων και σ' αυτήν τρία γένη: το βουλευτικό, το πολεμικό και το χρηματικό, τα οποία αντιστοιχούν προς τα τρία μέρη της ψυχής. Όπως στον άνθρωπο, έτσι και στην ιδανική πολιτεία πρέπει να υπάρχει η δικαιοσύνη, δηλαδή η αρμονία, που πετυχαίνεται, όταν και στην πόλη το καθένα από τα γένη εκτελεί το δικό του έργο και δεν επιδιώκει τα ξένα. Κατά τα σημερινά δεδομένα, η αντίληψη του Πλάτωνα για την ιδανική πολιτεία είναι ολοκληρωτική.

Η επίδραση του Πλάτωνα ως φιλοσόφου υπήρξε τεράστια. Η ιστορία της φιλοσοφίας μέχρι τον Κικέρωνα είναι γεμάτη από τις ιδέες του και αυτές, είτε αμφισβητούνται, είτε γίνονται αποδεκτές. Η φιλοσοφία του Πλάτωνα επηρέασε σε σημαντικό βαθμό τη διδασκαλία της χριστιανικής εκκλησίας, η οποία υιοθέτησε πολλές από τις σκέψεις του Πλάτωνα (Ωριγένης) για να ερμηνευτούν τα ιερά κείμενα και τα εκκλησιαστικά δόγματα. Αλλά και η νεότερη φιλοσοφική σκέψη δεν έμεινε ανεπηρέαστη από τον Πλάτωνα. Τα διάφορα φιλοσοφικά συστήματα ή προσπαθούν να ανατρέψουν τις πλατωνικές ιδέες ή στηρίζονται σ' αυτές.

Ο μεγάλος φιλόσοφος πέθανε περί 347 σε ηλικία περίπου 80 ετών. Ο τάφος του ήταν κοντά στην Ακαδημία του, αλλά δεν έχει εντοπιστεί μέχρι σήμερα.

Μαχάτμα Γκάντι (1869 - 1948)

Το πραγματικό του όνομα ήταν Μοχάντα Καραμτσάντ Γκάντι και επωνομάστηκε Μαχάτμα που σημαίνει στα σανσκριτικά «μεγαλόψυχος». Γεννήθηκε στο Πορμπαντάρ και πέθανε στο Δελχί. Στα χρόνια 1893-1914 έζησε στη Νότια Αφρική ως δικηγόρος, όπου υπερασπίστηκε τα πολιτικά δικαιώματα Ινδών μεταναστών, θύματα του καθεστώτος των φυλετικών διακρίσεων (απαρτάιντ) που ίσχυε σ' αυτή τη χώρα. Ο Γκάντι ανέπτυξε μία μέθοδο αντιστάσεως χωρίς βία, η οποία έγινε πρότυπό του και στον αγώνα για την απελευθέρωση της πατρίδας του από τους 'Αγγλους αποικιοκράτες, όταν το 1914 επέστρεψε στις Ινδίες και ανέλαβε την ηγεσία τού αγώνα. Κάλεσε το λαό των Ινδιών σε ανυπακοή στις εντολές των κατακτητών, επέβαλε σαμποτάζ βρετανικών προϊόντων και άρνηση συνεργασίας με τις αρχές της αποικιοκρατίας.
Κατά τη θρυλική «πορεία του αλατιού» περπάτησαν το 1934 εκατοντάδες χιλιάδες Ινδοί από το Δελχί στη θάλασσα, σε ένδειξη διαμαρτυρίας κατά του μονοπωλίου άλατος των Βρετανών. Μετά το τέλος του β' παγκόσμιου πολέμου διασπάστηκε το ειρηνικό αντιαποικιοκρατικό κίνημα σε ινδουιστικό και μουσουλμανικό, με τις φιλότιμες προσπάθειες των 'Αγγλων για εφαρμογή της πολιτικής τού «διαίρει και βασίλευε». Ο Γκάντι προσπάθησε να διατηρήσει την ενότητα του κινήματος και τις ενιαίες Ινδίες μετά την απελευθέρωση, αλλά δεν έγινε εφικτό να αποτρέψει τις υποκινούμενες αιματηρές συγκρούσεις μεταξύ των δύο θρησκευτικών ομάδων. Τελικά δημιουργήθηκαν δύο κράτη, οι ινδουιστικές Ινδίες και το μουσουλμανικό Πακιστάν, από το οποίο αποχωρίστηκε στη δεκαετία του 1970 το ανατολικό τμήμα και απετέλεσε το κράτος τού Μπάγκλα Ντες. Ο Γκάντι δολοφονήθηκε το 1947 από ένα φανατικό ινδουιστή, λίγο μετά την απελευθέρωση της χώρας.